مهره های ستون فقرات در بدن ما به منزله بارکشی کم تحرک و بی سروصداست که اطلاع زیادی راجع به مهره های ستون فقرات نداریم و اهمیتی نیز به مهره های ستون فقرات نمی دهیم و نیز ساختار و چگونگی کار کرد مهره های ستون فقرات را در نظر نمی آوریم. زمانی که به درمانگر خود گوش فرا می دهید و او ساختار آناتومی پشت شما را توضیح می دهد، همانند این است که از کهکشانهای دوردست و موضوعی عجیب و غریب سخن می گوید. واژه ها ناآشنایند، چرا که پزشک از واژه های تخصصی استفاده می کند و این واژه ها برای افراد عادی غیرملموس هستند. شاید آناتومی بدن را آنقدر پیچیده می دانید که شنیدن آن برایتان کسالت آور باشد. در مقابل، دانشمندان اغلب به ستایش آناتومی بدن انسان می پردازند و ماهم به عنوان متخصص با آنان موافق بوده و شما را نیز به شناخت آن ترغیب می کنیم. این مطلب به شما کمک خواهدکرد تا به توصیه های پزشک خود بیشتر توجه کنید و همکاری بهتری با او داشته باشید. چرا که ما معتقدیم یک بیمار آگاه، همکار مناسبی برای درمانگر خود است. از طول دوره درمان کاسته و روند بهبودی را تسریع می کند. پس اجازه دهید بحث خود را پیرامون پشت، اجزای آن، نخاع، مهره های ستون فقرات ، عضلات و لیگامان های آن شروع کنیم.
نخاع بر خلاف آنچه که مردم فکر می کنند، جزئی از مهره های ستون فقرات نیست، نخاع، دنباله یا رشته ای از بافت عصبی مغز است که از مغز به طرف پایین کشیده می شود. حال سئوال اینست که نخاع چه کاری در بدن انجام می دهد؟ در واقع نخاع انتقال دهنده عصبی است که عملکرد قسمت های مختلف بدن مانند دست ها، پاها و دیگر اندام حیاتی را کنترل می کند. وقتی که شما تصمیم می گیرید حرکتی انجام دهید، مغز پیامی به نخاع می فرستد و این پیام از طریق انشعابات نخاع به عضلات مربوطه فرستاده می شود و در نهایت حرکت انجام می گردد. از طرف دیگر زمانی که شما جسم داغی را لمس می کنید این پیام در جهت عکس به نخاع و در نهایت به مغز فرستاده می شود و تنها زمانی که پیام به مغز می رسد شما داغ بودن را احساس می کنید. بنابراین، نخاع کانال بزرگ ارتباطی اعصاب بدن است و در صورتی که به آن آسیبی برسد فرد دچار مشکلات زیادی می شود. اما بسیار کم اتفاق می افتد که کمردردهای شایع، موجب آسیب دیدگی نخاع شوند. به احتمال زیاد با این توضیحات، به نقش حیاتی و عملکرد آن پی برده اید.با توجه به اهمیت زیاد در حفاظت از نخاع، مطمئناً فکر نمی کنید که وسیله حفاظت از آن، استخوانی یک تکه، مانند جمجمه باشد. در صورتی که نخاع از چنین ساختاری برخوردار بود امکان حرکت از آن سلب می شد.
مهره های ستون فقرات ، همان طور که از نامش پیداست، ستونی بلند و عمودی، متشکل از مهره های جدا از یکدیگر است که به وسیله نوارهایی محکم به نام لیگامان و ضربه گیرهایی مناسب و ارتجاعی به نام دیسک از هم جدا می شوند. مانند ستونی از آجر که به وسیله ملاتی پلاستیکی از هم جدا می شوند و در عین حال، به وسیله رشته های محکم به هم متصل می گردند تا به این ستون اجازه حرکت بدهند. در حقیقت حرکت میان دومهره منفرد، کم است و از آنجا که تعداد مهره ها زیاد است، حرکت کم هر مهره در نهایت، سبب حرکت زیاد در مهره های ستون فقرات می شود؛ با بازدیدی هرچند کوتاه از موزه های تاریخ طبیعی، انواع مهره های ستون فقرات که در میان حیوانات، پرندگان، خزندگان و ماهیان وجود دارد را، می توان دید. در اصل ستون فقرات، در همه گونه های جاندران مانند هم است و عملکرد آنها نیز همانند است.
مهمترین وظایف ستون فقرات
الف) حفظ و نگهداری از نخاع و ایجاد کانالی که مغز را به همه قسمت های بدن متصل می کند.
ب) فراهم کردن محلی مناسب برای چسبیدن تاندون عضلات که در بدن سبب حرکت می شود.
ج) ایجاد ساختاری مناسب برای اتصال دست ها و پاها و جمجمه به تنه. ستون بلند مهره ها باید به اندازه کافی استحکام داشته باشد تا شکل اصلی خود را، حتی در حالتی که فشار زیادی برآن وارد می شود حفظ کند. علاوه براین، باید در مقابل فشارهای عمودی و افقی، تحمل توانایی داشته باشد. در صورتی که تحرک هریک از مهره های تشکیل دهنده ستون فقرات ، به اندازه تحرک ارنج و زانو می بود و می توانست 90 درجه حرکت کند شاید ما هرگز نمی توانستیم بایستیم و راه برویم. مهره های ستون فقرات در صورتی که از استخوانی یک پارچه و محکم تشکیل می شد می توانست در بدن از حرکت جلوگیری کند. بنابراین مهره های ستون فقرات باید دارای انعطافی مناسب نیز باشد.
خوشبختانه مهره های ستون فقرات با داشتن چنین ساختاری منحصر به فرد که یکی از شاهکارهای عالم زیستی است هردو مشخصه را دارااست. یعنی هم دارای انعطاف پذیری خوب و هم، استحکامِ مناسب است. تقریباً همه جانوران به جز انسان چهاردست و پا حرکت می کنند. در روند تکامل بشر، ستون فقرات به طور قابل ملاحظه ای ناگزیر به تغییر شکل در عملکرد خود شده است. از دیدگاه علم تکامل، انسان اولیه از شاخه ای به شاخه ای دیگر می پرید و در روند تکاملی خود، بسیار دیر توانست به حالت ایستاده حرکت کند؛ شانه ها به عقب و سینه به جلو کشیده شد و این تغییر حالت، به بشر کمک زیادی کرد تا بایستد. ستون فقرات از 33 مهره، که از لگن تا گردن روی یکدیگر چیده اندتشکیل شده است و همچنان که در شکل دیده می شود، اگر از پهلو به ستون مهره ها نگاه کنیم آنرا دارای دو انحنای بزرگ می بینیم که یکی در کمر و دیگری در پشت است.
تقسیم بندی مهره های ستون فقرات
برای آسانی موضوع؛ متخصصان، مهره های ستون فقرات را به پنج بخش تقسیم می کنند:
1 – ناحیه گردنی ؛ ناحیه گردنی مهره های ستون فقرات از 7 مهره تشکیل می شود. این بخش به ویژه محل اتصال بین اولین و دومین مهره گردنی، بسیار متحرک و دارای انعطاف زیاد است؛ به طوریکه شما می توانید سر خود را به سمت عقب و جلو و به طرفین حرکت دهید و یاآن را بچرخانید.
2 – ناحیه پشتی ؛ این قسمت که بخش پشتی یعنی مهره های ستون فقرات را تشکیل میدهد شامل 12 مهره است. این مهره ها سنگین تر و بزرگتر از ناحیه گردنی هستند و دلیل آن این است که هر مهره این ناحیه نه تنها از دو طرف به دو دنده متصل هستند، بلکه به تعداد زیادی از عضلات نیز وصل می شوند و عضلات به بخشی محکم، برای اتصال به مهره ها نیازمند هستند. این مهره ها در روند تکامل، به دلیل تحمل وزن و فشار ناشی از انقباضات عضلانی، بزرگتر و قوی تر شده اند. وقتی شما کار سنگینی را به کمک بازوها، شانه ها و کمر خود، انجام می دهید، فشار زیادی به این مهره ها وارد می شود. از طرف دیگر از آنجا که این مهره ها به دنده های قفسه سینه متصل می شوند و دنده ها به نوبه خود در جلو به جناغ سینه اتصال دارند، تنها حرکتی جزئی در این ناحیه از ستون فقرات به وجود می آید. در حقیقت قفسه سینه، حرکتِ مهره های ناحیه پشتی را محدود می کند. ضمناً زائده های شوکی این مهره ها بلندتر از مهره های کمری است و این مسئله هم محدودیت حرکتی را بیشتر می کند.
3 – ناحیه کمری ؛ بخش کمری از پنج مهره تشکیل می شود و مانند ناحیه گردنی دارای انعطاف و حرکت زیاد است و باعث انواع حرکت در مهره های ستون فقرات می شود به طوری که تمام حرکات مهره های ستون فقرات مثل ایستادن، خم شدن به جلو و طرفین، با کمک این مهره ها انجام می شود. از آنجا که این مهره ها، وزن تنه را تحمل می کنند، بزرگتر و قوی تر از مهره های پشتی و گردن هستند. بسیاری از عضلاتی که کمر و پاها را حرکت می دهند به این مهره ها متصل هستند از این رو بسیاری از دردهای ستون فقرات از این ناحیه سرچشمه می گیرند.
4 – ناحیه خاجی ؛ استخوان خاجی از پنج مهره به هم جوش خورده تشکیل شده است و در پایین مهره های ستون فقرات تکه استخوانی مثلثی شکل پدید می اورد. این استخوان از دو طرف به دو استخوان خاصره متصل شده است و با هم لگن خاصره را می سازند. لگن در جای خود حفره ای مناسب برای حفاظت از رحم و مثانه بوجود می آورد.
5 – دنبالچه ؛ پایین ترین قسمت مهره های ستون فقرات ، استخوان دنبالچه است که از سه یا چهار مهره به هم جوش خورده و کوچک تشکیل می شود. در واقع دنبالچه در دیگر حیوانات به صورت دم به عنوان یک عضو انجام وظیفه می کند ولی در انسان نقطه اتصال برای برخی از عضلات است. این بخش به ندرت دچار صدمه می شود مگر اینکه فرد با باسن روی زمین بیافتد که در این صورت مزمن شده و با وجود نشکستن، بازهم برای مدت ها محل آن دردناک خواهدبود.
مهره کمر
مهره های کمر بیضی شکل هستند. این مهره ها وزن نیمه بالایی بدن را تحمل کرده، نخاع را در میان خود جای داده و حفاظت می کنند. زوائد شوکی مهره های کمر کوتاه تر از دیگر مهره ها است و حرکت را در این گروه آسان تر می کند.
بنابراین مهره ها دارای سه نوع وظیفه هستند ؛
1 ) حرکت 2)تحمل وزن بدن 3)حفاظت از نخاع .
بین هر جفت از مهره ها روزنه هایی است که اعصاب منشعب از نخاع به بیرون هدایت می شوند.
دیسک کمر
دیسک کمر ساختار بسیار محکم و در عین حال انعطاف پذیری دارند و به عنوان ضربه گیر بین دو مهره عمل میکنند. در واقع دیسک ها ضربه گیرهایی هستند که وقتی نیرویی به ستون فقرات وارد می شود، به هم فشرده شده و مجدداً به حالت اولیه خود بازمی گردند و ستون فقرات را در مقابل فشارها حفاظت می کنند. هر دیسک دارای مرکزی ژل مانند است که به وسیله ساختار سخت آن حفاظت می شود. مجموعاً دیسک ها یک سوم طول کلی ستون فقرات را تشکیل میدهند و قابلیت جذب آب را دارند. بنابراین در هنگام شب شما کمی قد می کشید و با خارج شدن آب از این دیسک ها به طول معمولی خود برمی گردید. بزرگ شدن دیسک ها در حالت بی وزنینمود بیشتری دارد. به طوریکه در طی یک سفرفضایی، فضانوردان تا 5 سانتی متر بلندتر می شوند، همین مسئله باعث کمردرد آنها می گردد. از آنجا که سفرهای فضایی تقریباً برای اکثر مردم غیرممکن است، نباید نگران کمردرد ناشی از آن باشیم. به علت دارا بودن مرکز ژل مانند و ساختار نرم و مقدار آب جمع شده در آنها، دیسک ها به عنوان هیدرولیکی مؤثر عمل می کنند و فشار وارد بر ستون فقرات را به اطراف پخش می کنند. بخش های بیرونی دیسک در پشت و طرفین ضعیف هستند و اگر به نحوی دچار پارگی شوند متورم شده و اگر این تورم به یکی از اعصاب ستون فقرات فشار آورد باعث دردناک شدن آن ناحیه می شود. علت شایع اکثر کمردردها بر خلاف نظر عموم، عوارض ناشی از دیسک کمر نیست؛ چرا که دردهای ناشی از دیسک کمر؛ تنها 5 تا 7 درصد از همه ی کمردردها را شامل می شود.
عملکرد مهره های کمر
اکنون بهتر آن است که توجه خود را به پنج مهره کمری و عملکرد آنها جلب کنیم. این پنج مهره عامل اصلی بسیاری از کمردردها است. مطمئناً به یاد دارید که مهره های پشتی به قفسه سینه یا همان دنده ها متصل هستند و قفسه سینه که مسئول حفاظت از شش ها و قلب بوده و در جلو به جناغ سینه متصل است مانع حرکت زیاد در این محدوده می شود. به عبارت دیگر بخش کمری ستون مهره ها برای حرکت تنه اختصاص یافته و مسئول تحمل وزن بدن است . در هر حال این دو مسئولیت یعنی حرکت و تحمل وزن بدن نمیتواند در یک لحظه و با شدت انجام گیرد و در صورتی که این دو با هم همراه شوند، حرکت شدید باعث صدمه زدن به ستون مهره ها می شود.شکل پایین در زمان بلند کردن وزنه، انقباض همزمان عضلات شکم و کمر کمک زیادی به ثبات ستون فقرات می کند.
توضیح شکل پایین: انقباض ایزوتونیک عضلات کمر، امکان حرکت در مهره ها را فراهم می کند.
این پنج مهره به صورت واحد عمل می کنند و اجازه می دهند تا تنه به طرف جلو خم شود.مهره های تون فقرات توسط آخرین مهره کمری بر روی استخوان خاجی قرار گرفته است و همان طور که قبلاً گفته شد، استخوان خاجی از دو طرف با استخوانهای خاصره متصل شده و لگن را می سازند. بنابراین لگن خاصره اتصال دهنده ای مناسب برای بالاتنه و پایین تنه است. و از آنجا که لگن در وضعیت تعادل باشد مهره های کمری نیز در وضعیت تعادل قرار خواهند داشت و به عکس با به هم خوردن توازن آن، مهره های بدن نیز از تعادل خارج می شوند. به عبارتی اگرلگن به جلو متمایل شود، مهره های کمر نیز به جلو متمایل می شوند.
در نتیجه قوس کمری افزایش یافته و مقدمه ای برای درد و ناراحتی کمر خواهدبود. اما زمانی که لگن در وضعیت تعادل باشد طبعاً مهره ها نیز در وضعیت متعادل خواهندبود. در این صورت فشار از مهره های ستون فقرات برداشته شده و فضای لازم برای عبور رشته های عصبی از دوطرف نخاع فراهم خوهدشد. تعادل لگن توسط چهار گروه عضلانی به وجود می آید . استخوان ها دارای ساختاری استوار یا به عبارتی غیرقابل تغییر هستندو در حالی که عضلات، ساختاری فعال و پویا دارند و باعث حرکت در بدن می شوند. عضلات در حرکت نقش اساسی را به عهده دارند و توسط سیستم عصبی مرکزی کنترل می شوند؛ فیبرهای انقباضی تشکیل دهنده عضلات به پیامهای عصبی واکنش نشان می دهند. عضلات چهل درصد وزن بدن را به خود اختصاص می دهند و یکصد و چهل عضله به ستون فقرات متصل هستند که حجم عظیمی از کار بدن را انجام می دهند. آنها در اصل بافتهایی ارتجاعی هستند که با پیام های عصبی منقبض می شوند و با اتمام پیام به حالت استراحت درمی آیند. انقباضات مکرر یا به عبارتی تمرینات، باعث تقویت عضله شده و تمرین نکردن و کاهش فعالیت، باعث ضعف عضلات می گردد.
عضلات اطراف ستون فقرات
1 ) عضلات راست کننده ستون مهره ها ؛ انقباض این گروه عضلانی باعث راست نگه داشتن ستون مهره ها می شود. به عبارتی با انقباض آنها انسان می تواند راست بایستد. در هنگام راه رفتن اگر کف دست خود را برروی کمر بگذارید، آنها را حس خواهید کرد. در حقیقت این عضلات حامیان پشت هستند و در هنگام حمل اشیاءِ سنگین به شذت وارد عمل خواهندشد و هنگام گرفتگی عضلانی، بسیار سخت و دردناک خواهندشد.
2 ) عضلات شکم ؛ عموم مردم با شنیدن اینکه عضلات شکم پشتیبانی مؤثر و مفید برای مهره های ستون فقرات هستند، دچار شگفتی می شوند. حال آنکه عضلات شکم نه تنها پشتیبانی خوب برای مهره های ستون فقرات است، بلکه دارای نقشی مؤثر در حفاظت از ارگان های داخل شکم نیز است. در ضمن در حفظ تعادل لگن نیز دخیل است.
3 ) عضلات مایل شکمی ؛ این عضلات که در طرفین شکم به صورت مورب قرار دارند دیواره دو طرف شکم را تشکیل می دهند. ضمناً با انقباض عضله در یک طرف بدن، امکان خم شدن فرد به همان طرف را فراهم می کند.
4 ) عضلات لگن و باسن ؛ این عضلات به چهار گروه تقسیم می شوند:
4-1- عضلات خم کننده؛ این عضلات که در بخش قدامی مهره های ستون فقرات قرار گرفته اند از داخل لگن به استخوان ران متصل شده اند. مهمترین عضلات این گروه عضله سوئز و خاصره ای است. این عضله با انقباض خود تنه را به جلو خم می کند و با ثابت شدن تنه، ران را به روی بدن خم می کند. زمانی که فشار بیش از حد به این عضله وارد شود، دردهای شدید بر روی مهره های کمر احساس خواهدشد.
4-2- عضلات نزدیک کننده ران ؛ این عضلات عمل بازکردن را به عهده دارند و به صورت برجسته در پشت باسن قرار گرفته اند. چهار گروه عضلات گفته شده در بالا مجموعاً در نقشی واحد به حمایت از ستون فقرات می پردازند. این گروه عضلانی با حفظ تعادل لگن، نقشی مؤثر در پیشگیری از کمردرد ایفا می کنند و در صورت عدم توازن بین آنها، تعادل لگن به هم خورده و باعث بروزکمردرد می شوند. عدم توازن عضلات به دلیل کوتاه شدن و یا طویل شدن در مجموعه گروه عضلانی یاد شده است که با هم کار مشترکی را انجام می دهند. از این رو اهمیت این گروه از عضلات در حفظ تعادل لگن روشن می شود. مکانیزم بسیار مؤثر دیگری برای حمایت از مهره های ستون فقرات وجود دارد که استحکام لازم را در مهره های ستون فقرات به وجود می آورد.
مکانیزم هیدرولیک حفره شکم، این مکانیزم توسط انقباض عضلات شکمی، پشتی، دیافراگم و عضلات لگن به وجود می اید. هنگامی که این عضلات به یکباره منقبض شوند حفره شکمی که کیسه ای شامل ارگان های داخلی، آب و هوا است، استحکام لازم را برای حمایت از مهره های کمر به وجود می آورد. برای مثال، زمانی که شما جسم سنگینی را برمی دارید، این سیستم، فشار وارده را توزیع می کند. به عبارت دیگر این مکانیزم به نحوی عمل می کند که فشار وارده دارای تعادل در توزیع شود و تمام نیرو به مهره های ستون فقرات وارد نشده و به طور یکسان در حفره شکمی و لگن توزیع گردد.
عضله ای که اندازه طبیعی خود طویل تر شود رو به ضعف و ناتوانی می رود. از طرفی اگر عضله ای به طور مداوم کشیده شود، طی مدت زمانی بلندتر از اندازه طبیعی خود می شود. مثالی روشن از این افزایش طول، کشیدگی عضلات شکم زنان در دوران حاملگی است. با کشیدگی و ضعف این عضلات، عضلات دیگر نگه دارنده مهره های ستون فقرات با نیروی مضاعف وارد عمل می شوند و فشار زیادی را متحمل می شوند، از این رو برای فرد گرفتگی عضلانی و درد را در پی خواهد داشت. از طرف دیگر عضله ای که در طی دوره ای از زماندر وضعیت انقباض دائمی باشد، کوتاهتر از حد معمول می گردد. برای نمونه بعد از وارد آمدن هرگونه صدمه و جراحتی به پشت یا هر بخشی از بدن، عضلات آن ناحیه حالت اسپاسم و انقباض به خود می گیرند و این به دلیل آن است که عضلات نقش حمایتی خود را ایفا می کنند و بدن یا بخشی از آن را ثابت کرده و ازحرکت آن برای پیشگیری از اسیب دیدگی بیشتر جلوگیری می کنند.
کوتاه و بلندشدن عضلات حتی پس از بهبودی و برطرف شدن درد، در عضله باقی می ماند به همین دلیل لازم است خانم ها نسبت به ضرورت انجام حرکات کششی مناسب جهت بازسازی و ترمیم عضله کوتاه شده یا حرکات ورزشی مناسب برای تقویت عضلات کشیده شده(بعد از زایمان)، آگاهی یابند. در غیر این صورت درد و رنج آنها دوچندان خواهدشد و عضلات کمر که ضعیف شده اند در معرض آسیب دیدگی همیشگی قرار می گیرند. در یک جامعه کم تحرک و اصطلاحاً پشت میزنشین، عضلات از قوت کافی برخوردار نیستند و در این صورت کوچکترین فشار غیرمعمول سبب بروز مشکل در عضلات کمر می گردد. تنها راه بهبودی برای بیماری که دچار کمردرد شده باشد انجام فعالیت های مناسب ورزشی است در غیر این صورت هیچگونه تضمینی برای بهبودی آنها وجود ندارد. آزمون تشخیص تناسب عضلات کمر در بخش پنجم به شما کمک می کند تا به راحتی عضلات ضعیف کمر خود و آنهایی را که نیاز به ترمیم دارند مشخص کنید. بخش های ششم و هفتم اطلاعات لازم برای تقویت عضلات پشت را به شما می دهد به نحوی که برای همیشه با کمردرد وداع کنید.
خواننده گرامي، پيشنهاد مي شود مطالب زیر را جهت کسب اطلاعات بيشتر در زمينه “درمان بیماری های ستون فقرات” مطالعه فرماييد .
درمان پارگی دیسک کمر
درمان دیسک کمر با لیزر
