فتق دیسک بین مهره ای
پیش از ورود به بحث اصلی، به اختصار اطلاعاتی درباره ی ساختمان ستون فقرات آمده است..
آناتومی (کالبد شناسی ستون فقرات)
ستون فقرات کمری بین قفسه سینه و لگن قرار گرفته اند، در جلوی این فقرات شکم قرار دارد. مجموعاً پنج مهره در کمر وجود دارد که با یکدیگر و همراه با دیسک های بین مهره ای موجبات حرکت تنه را فراهم می سازند. تاندون ها و عضلات قوی در اطراف ستون فقرات قرار دارند که نقش مهمی در توانایی های این ستون ایفا می کنند و توانایی حرکات مختلف را به بدن می بخشند، در داخل کانالی که از کنار هم قرار گرفتن مهره ها به وجود می آید، نخاع قرار دارد و رشته های عصبی را از مغز به بخش های مختلف بدن می رساند.
بین هر دو مهره ی مجاور، علاوه بر دیسک های بین مهره ای که نقش مهمی در حرکت بین مهره ها و کاهنده ی فشارهای وارده (کاهش دهنده ی شوک های وارده بر ستون فقرات) دارند، مفاصل دیگری تحت عنوان فاست نیز وجود دارد که در افزایش دامنه ی حرکتی فقرات در جهات مختلف نقش قابل توجهی ایفا می کنند و نقص های مادرزادی و یا ناشی از سایر علل در ساختمان آنها باعث حالاتی تحت عنوان اسپوندیلولیزیس و اسپوندیلولیستزیس خواهد شد.
هر ریشه ی عصبی پیام هایی را از مغز و نخاع به ارگان های مختلف و اندام های بدن می رساند و نقش های متفاوتی از قبیل حس های مختلف و کنترل عضلات را بر عهده دارند، به همین دلیل هر گونه مشکلاتی در این ریشه های عصبی (به هر دلیل) موجب پیدایش درد، کرختی، افزایش حساسیت و یا ضعف عضلانی در مسیرهای تحت کنترل آن ریشه خواهد شد. بیشترین علائم و نشانه های ناشی از این درگیری ها در دستها و پاها دیده می شود. دردهای ناشی از درگیری ریشه های عصبی سیاتیک معمولاً در زیر زانو پدید می آید، گرچه در بسیاری از موارد کمردرد و دردهای ناحیه باسن را نیز سبب می شوند.
علل و دلایل دردهای سیاتیکی
اصلی ترین و معروف ترین علت دردهای سیاتیکی را فتق دیسک بین مهره ای به خود اختصاص می دهند اما علل دیگری مثل بیماری قند، ضربه ها و حتی عفونت های مختلفی مثل تب مالت هم می توانند دردهای مشابهی را در مسیر این عصب به وجود آورند. به همین دلیل معاینه دقیق و شرح حال کامل بیمار علاوه بر روش های آزمایشگاهی و تصویربرداری مثل MRI در بالا بردن دقت تشخیص، اهمیت بسیار زیادی دارد. به طور کلی، ستون فقرات، ساختمانی متشکل از مهره ها، دیسک های بین مهره ای، تاندون ها و عضلات مجاور آنها است. به این ترتیب که دیسک، فضای بین هر دو مهره ی مجاور را پر کرده و تاندون ها و عضلات، دورتا دور این مجموعه را در برگرفته اند. نخاع و ریشه های عصبی در کانال نخاعی که دورتادور آن کاملاً محصور شده، تحت محافظت شدیدی قرار دارند.
دیسک های بین مهره ای سالم، نقش ارزشمندی برای ستون فقرات و در حقیقت بدن ما دارند، زیرا بخش عمده ی حرکات تنه، چرخش، خم شدن، ایستادن و بسیاری از توانایی های دیگر بدن ما با وجود این ساختمان مهم ارتباط مستقیم دارند. علاوه بر آن دیسک با خاصیت شبه ژلاتینی- غضروفی خود نقش Shock Absorber یا کاهش دهنده فشارهای وارده بر ستون فقرات نیز دارد. بیومکانیک دیسک، ساختمان میکروسکوپیک و بخش های مختلف دیسک بین مهره ای، بسیار پیچیده، جذاب و شگفت انگیز است، اما به دلیل این که این بحث کاملاً تخصصی است از ذکر ان ها خودداری شده است.
همانگونه که گفته شد، نخاع و ریشه های عصبی در داخل کانال نخاعی قرار دارند. دروازه ای کاملاً محکم و با فضاسازی مناسب به نام سوراخ بین مهره ای، در مسیر ریشه عصبی برای خارج شدن از کانال نخاعی و رسیدن به بخش های مختلف بدن وجود دارد. بخشی از دیواره ی سوراخ بین مهره ای توسط دیسک تکمیل میشود. سلامت دیسک بین مهره ای نقش مهم و مستقیمی در سلامت فرد دارد، اما بیماری های درگیرکننده دیسک (عفونت ها، پیرشدن، یا دژنراسیون، پارگی یا بیرون زدگی و فتق آن و…) به طور مستقیم بر سلامتی فرد و توانایی او تأثیر می گذارند. به عبارت دیگر، با ایجاد دردهای شدید و ناتوان کننده ی حاد یا مزمن، ضعف حرکتی و فلج اندام ها، بی اختیاری یا احتباس ادرار، و مدفوع و غیره کیفیت زندگی را به شدت تحت تأثیر قرار داده و در صورت عدم برخورد صحیح و منطقی نه تنها بیمار بلکه خانواده ای را فلج خواهند کرد.
علل مختلفی در ایجاد بیماری های دیسک بین مهره ای نقش دارند. برای مثال، افزایش سن با پیدایش تغییراتی که Aging یا پیر شدن نام دارد و در تمام ساختمان های بدن دیده می شود، همراه است، دراین حالت دیسک بین مهره ای به تدریج آب خود را از دست داده، دچار کاهش طراوت و انعطاف پذیری می شود. در اثر این فرایند، قابلیت و دامنه ی حرکات ستون فقرات کاهش یافته و بیمار دچار دردهای موضعی یا منتشر ستون فقرات می شود. (توجه داشته باشید که معنی جمله ی فوق این نیست که باید آب بیشتری نوشید تا کاهش آب دیسک برطرف شود، چرا که هیچ ارتباط مستقیمی بین این دو وجود ندارد و در حقیقت هیچ عاملی برای بازگرداندن مجدد این آب از دست رفته به دیسک، شناخته نشده است). فشارهای بیش از حد و کنترل نشده بر دیسک نیز ازجمله علل مهم و شایع در پیدایش فتق دیسک بین مهره ای هستند.
برای مثال نشستن ناصحیح و طولانی مدت در کارمندان یا رانندگان، ایستادن های طولانی مدت و ناصحیح، چرخش شدید بدن، بلند کردن اشیای سنگین، چمباتمه نشستن، حتی تمرینات غیر اصولی در ورزش های سنگین مانند کشتی، فوتبال، هندبال، و ورزش های رزمی از جمله علل بسیار شایع و فتق دیسک به شمار می روند. حتی بسیاری از نرمش هایی که روزانه در بعضی از رسانه ها به مردم آموزش داده می شوند، مانند خم و راست شدن، چرخش کمر، چرخاندن گردن، و دراز و نشست، به شدت زمینه ی فتق و بیرون زدگی دیسک را افزایش می دهند. مسائل ژنتیکی و ارثی و همچنین سیگار کشیدن به ویژه اگر با عوامل محیطی همراه شوند، احتمال پیدایش فتق در دیسک های متعدد را افزایش می دهند.
علائم و نشانه ها
علائم و نشانه های فتق دیسک بین مهره ای متفاوت بوده و به عوامل متعددی مثل محل دیسک، نوع و شدت فتق، میزان تحمل درد، همچنین وضعیت روحی و روانی فرد بستگی دارد. در بیشتر موارد، کمردرد و احساس گرفتگی عضلات کمر اولین علامت فتق دیسک کمر است و در بسیاری از موارد با درمان صحیح و به موقع برطرف خواهند شد، اما در صورتی که درمان صحیح صورت نگیرد و یا پس از بهبودی، توجه کافی به پیشگیری از عود مجدد بیماری توجه کافی نشود، این بیماری حتی با شدتی بیشتر از قبل مجدداً بروز خواهد کرد که به مرور زمان دردها افزایش می یابند و به باسن، بالای ران، نواحی ساق پا، کف پا و انگشتان منتشر می شوند و علائم و نشانه هایی مثل گزگز شدن، مورمور شدن و کرختی، بخشی یا تمام پا را درگیر می کنند. معمولاً این دردها نیز با استراحت و درمان مناسب طبی برطرف می شوند، اما با رعایت نکردن بیمار، عود علائم پدید می آید
. به مرور زمان، فواصل بین عودها کاهش یافته، شدت درد و ناراحتی بیمار بیشتر می شود تا حدی که ممکن است به صورت ثابت و شدید درآید. گاهی در این مرحله، کمردرد بیمار از بین می رود، و بیمار به اشتباه فکر می کند که مشکل کمر او کاملاً برطرف شده است، در صورتی که این تفکر صحیح نیست. چرا که این حالت معمولاً در اثر آسیب دیدگی کلی گیرنده های مربوط به درد در ناحیه ی کمر رخ می دهد و به معنی پیشرفت بیماری است . در صورت عدم درمان صحیح، به تدریج ضعف عضلانی به صورت کاهش قدرت عضلانی یک منطقه مانند انگشت شست یا کل ناحیه ی کف پا یا حتی تمام اندام های تحتانی پدید می آید و بیمار را مجبور می کند که اندام درگیر را با خود یدک بکشد. گاه در این مرحله درد به طور کامل یا نسبی از بین می رود، اما قدرت عضلانی نیز به شدت کاهش یافته است.
به نظر شما آیا بر طرف شدن درد این بیماران به معنی برطرف شدن مشکل آنها است؟!؟ متأسفانه برخی بیماران به اشتباه پاسخ این سؤال را مثبت می دانند، در صورتی که بر عکس، از این زمان به بعد بیمار یکی از مکانیسم های دفاعی و تشخیصی مهم بدن خود- یعنی درد- را از دست داده است. به عبارت دیگر بیماری بدون سردرد و در بسیاری از موارد، بدون دخالت فرد به پیشرفت خود ادامه می دهد تا حدی که شخص کاملاً زمین گیر شده و برای انجام ساده ترین کارهای روزمره اش به کمک دیگران وابستهم ی شود. حتی در بسیاری از موارد، بیمار کنترل ادرار و مدفوع خود را نیز از دست می دهد.
خداوند، مکانیسم های مختلفی را در بدن ما قرار داده که با استفاده از آنها، به بیماری های احتمالی خود پی می بریم. برای مثال، پیدایش تب در یک شخص، به معنی وجود یک وضعیت غیر عادی عفونی یا التهابی در بدن او و کلیدی برای تشخیص و درمان صحیح بیماری است. از بین بردن تب بدون برطرف کردن علت مولد آن در بسیاری از موارد فاجعه آمیز خواهد بود. گاهی در اثر شدت عفونت یا ضعف شدید سیستم دفعای بدن نه تنها تب او قطع می شود، بلکه حتی دچار کاهش غیر طبیعی درجه ی حرارت بدن نیز خواهد شد. یعنی بر طرف شدن تب همیشه به معنی ریشه کن شدن بیماری نیست. معاینه بالینی نقش مهمی در تشخیص این مسأله دارد. درد هم یکی از مکانیسم های مهم و ارزشمند بدن در تشخیص پیدایش مشکلات و درمان آنها به شمار می رود. فقط از بین بردن آن با داروهای مختلف و یا از بین رفتن خود به خودی آن در حضور پیشرفت علائم دیگر به معنی برطرف شدن عامل آسیب رسان نیست.
منبع : کتاب علل و درمان دردهای ستون فقرات
